Richard Pipes urodził się w 1923 r. na terenie polskiego Cieszyna, gdzie jego ojciec, Marek, był współwłaścicielem fabryki czekolady. Rodzina Pipesów była zasymilowanymi Żydami, silnie związanymi z polską tradycją niepodległościową. Większą część swojej młodości, R. Pipes mieszkał w Warszawie. Już po zajęciu kraju przez Wehrmacht, 27 października 1939 r., opuścił ją wraz z rodzicami via Monachium, Innsbruck i Rzym. Pełną przygód podróż opisał we wspomnieniach pt. „Żyłem. Wspomnienia niezależnego” (praca opublikowana w 2003 r.).
Niedługo po przybyciu do Stanów Zjednoczonych, R. Pipes rozpoczął naukę w Miskingum College, w stanie Ohio. W 1942 r., został powołany do wojska a rok później (1943 r.) otrzymał amerykańskie obywatelstwo. Jeszcze w 1938 r. odkrył w sobie pasję do historii sztuki. Zainteresowanie Rosją objawiło się u R. Pipesa w latach 40-tych XX wieku. Wcześniej kraj ten nie przykuwał jego uwagi. Dopiero skierowanie w ramach służby wojskowej do nauki języka rosyjskiego na Uniwersytet Cornella wzbudziło zainteresowanie. W 1946 r. wraz z tysiącami innych żołnierzy rozpoczął studia. Zdecydował się połączyć swoje zainteresowanie Rosją i historię. Wybrał Uniwersytet Harvarda.
W 1950 r. ukończył studia doktoranckie na podstawie pracy o bolszewickiej teorii narodowości. Wtedy też opublikował pierwszy artykuł dotyczący rosyjskich kolonii wojskowych za Aleksandra I. Dysertacja doktorska ukazała się pt. „The formation of the Soviet Union. Communism and Nationalism 1917-1923” w 1954 roku. W swojej pracy R. Pipes przyjął, iż Rosja/Związek Radziecki to wielonarodowe imperium. Obszarem badań R. Pipesa pozostawała przez cały okres zawodowej aktywności Rosja. Publikował zarówno prace koncentrujące się na dziejach państwa carów w czasach nowożytnych, jak i historii najnowszej.
W 1963 r. R. Pipes uzyskał profesurę na Uniwersytecie Harvardzkim. Aż do przejścia na emeryturę w 1996 r. prowadził tam wykłady z historii najnowszej i politologii, dotyczące dziejów Rosji w XIX i XX w. oraz Europy Środkowo-Wschodniej po II wojnie światowej. W latach 60-tych XX w. R. Pipes zyskał opinię jednego z najznakomitszych rusycystów, znawców dziejów Rosji i jej różnojęzycznych mieszkańców. W latach 1968-1973 kierował Russian Research Center.
Aktywność publiczna R. Pipesa wiąże się z krytyką polityki amerykańskiej podczas kryzysu kubańskiego. W latach 70-tych XX w. został konsultantem senatora Henry Jacksona w kampanii wymierzonej w politykę „detente”. W 1976 r. prezydent Gerald Ford powołał go na kierownika „Team B” celem zanalizowania raportów Centralnej Agencji Wywiadowczej na temat polityki ZSRR. Konsekwentnie reprezentowana postawa doprowadziła R. Pipesa do funkcji dyrektora Departamentu Europy Wschodniej i Związku Sowieckiego w Radzie Bezpieczeństwa Narodowego w latach 1981-1983, przy prezydencie Ronaldzie Reaganie.
R. Pipes wiedzę wyniesioną z wieloletnich studiów zawarł w ponad 20 monografiach, przetłumaczonych dość szeroko i reprezentatywnie na język polski. Wśród książek jego autorstwa warto wspomnieć o: biografii rosyjskiego konserwatysty Mikołaja Karamzina i jego politycznych koncepcjach (1959), ruchu robotniczym w Petersburgu (1963) czy też dwutomowej biografii Piotra Struve (1970 i 1980 r.). Największą popularność przyniosła trylogia: „Rosja carów” (1974), „Rewolucja rosyjska” (1990) i „Rosja bolszewików” (1993). Zaprezentował w niej mechanizmy dojścia do władzy partii bolszewickiej oraz jej korzenie.
Zasługi profesora R. Pipesa doceniono w Polsce. Nadano mu członkostwo w Międzynarodowej Radzie Konsultacyjnej Instytutu Studiów Politycznych PAN. Został również odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Zasługi Rzeczpospolitej Polski. Od lat 70-tych XX w. profesor wielokrotnie odwiedzał kraj urodzenia.
Zmarły 17 maja 2018r. R. Pipes pozostanie w naszej pamięci jako jeden z najznakomitszych znawców najnowszych dziejów Rosji oraz autor ukazujący mechanizmy bolszewickiej rewolucji. Przez pryzmat tego kraju ukazał najważniejsze przemiany społeczne i polityczne zachodzące na przełomie XIX i XX wieku. Przybliżył podstawy ideologiczne sowieckiego komunizmu oraz rosyjski, niedemokratyczny system rządów, wplatając rolę przypadku i sprzyjających okoliczności w analizę trendów „długiego trwania” historii Rosji.
Wierny łacińskiej dewizie Horacego non omnis moria–„nie wszystek umrę”, na mocy testamentu, profesor R. Pipes zapisał Instytutowi Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk bogaty, liczący 3,5 tysiąca pozycji, księgozbiór. Te liczne i cenne woluminy, zbierane były przez ponad 50 lat. Początek bogatej kolekcji sięga 1957 roku. Wchodzące w skład „Biblioteki im. prof. Pipesa” książki to pozycje o wysokiej wartości naukowej, historycznej jak i bibliofilskiej, poświęcone obszarowi i mieszkańcom byłego ZSRR. Stanowią one doskonały fundament dla posiadających wielowiekową tradycją w Polsce studiów rosjoznawczych.
„Biblioteka im. prof. Richarda Pipesa” to zaczyn łączący i zachęcający naukowców znad Wisły i Potomacku, a także szerzej: całej Europy Środkowo-Wschodniej, do dalszych badań nad Rosją i państw do niej przylegających. Na bazie księgozbioru, Instytut Studiów Politycznych PAN rozpoczął w grudniu 2019 r., w ramach finansowanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego programu „Dialog”, projekt pt. „Laboratorium im. Richarda Pipesa”.
dr Wojciech Łysek, ISP PAN
