Tytuł projektu: ,, Polityczność baroku. Państwo i władza suwerenna w myśli Benedykta Spinozy”.
Kierownik projektu: Antonina Wiktoria Januszkiewicz
Typ projektu: Perły Nauki
Numer rejestracyjny: PN/01/0073/2022
Kwota dofinansowania: 199 650,00 PLN
Czas realizacji: 2023-2025
Cel projektu:
Główny przedmiot niniejszego projektu stanowi ontologia polityczna Benedykta Spinozy rozważana na tle XVII-wiecznego przekształcenia teologiczno-politycznego porządku, a więc ostatecznego załamania papiesko-cesarskiej formy suwerenności i powstania nowożytnej idei suwerenności państwowej. Ten fenomen, nazwany w projekcie barokowym kryzysem suwerenności, tworzy podstawę dla interpretacji filozofii Spinozy.
Zakres prowadzonych badań obejmuje myśl Benedykta Spinozy ujętą w kontekście historii idei, a także historii i historii sztuki.
OPIS PRZEDMIOTU BADAŃ
Ogólny kryzys XVII wieku (Parker i Smith 1997) doprowadza w Europie do narodzin nowego ładu politycznego, w którym idee cesarskiego czy papieskiego uniwersalizmu zostają zastąpione modelem suwerennych państw terytorialnych (Torres 1998; Wielomski 2009). To moment gdy (dostrzegalne wszakże już wcześniej) zachwianie metafizyczno-politycznego ładu przeobraża się w ruch wywracający średniowieczny porządek (zob. Kantorowicz 2007). Ta sama siła wyraża się w barokowej dynamice form geometrycznych, próbach wyrażenia nieskończoności w rzeczy poszczególnej, w fascynacji sztucznością i automatycznymi mechanizmami, w głębi zastępującej porządek horyzontalno-wertykalny (Maravall 1986). Ruch ten dostrzec można także w teorii politycznej – to idea państwa jako artefaktu (państwo maszyna w miejsce średniowiecznego ciała politycznego), zamiłowanie do geometrycznego ładu, teatralności, a ostatecznie, wyraz fundamentalnego napięcia między idealnym porządkiem i faktycznym bezładem. Monarchowie przedstawiają siebie jako bogów na ziemi, jedynych zdolnych do opanowania wszechobecnego chaosu (zob. Stollberg-Rilinger 2019). Taki ich obraz ukazuje również ówczesna myśl polityczna, której bodaj najbardziej charakterystycznym reprezentantem jest Hobbes.
„Kryzys świadomości europejskiej” (Hazard 1974) wyraża się nie tylko w sztuce, ale we wszystkich dziedzinach życia społecznego, dlatego coraz częściej w humanistyce stosuje się pojęcie baroku nie tylko do opisu zjawisk z domeny sztuki, ale także innych społecznych fenomenów. Szczególnie wpływowe ujęcie filozofii baroku, na którym będę się również opierać w swoich badaniach, stworzył Gilles Deleuze w pracach poświęconych myśli Spinozy i Leibniza (1988; 2002). Koncepcja wiążąca XVII-wieczną myśl z barokiem pojawiła się niedawno także w polskiej nauce. Praca Marty Olesik (2020) ukazuje barokowe doświadczenie kryzysu w myśli Kartezjusza i malarstwie de La Toura. Nie jest też nowością propozycja zastosowania terminu barok do opisu XVII-wiecznej teorii politycznej. Carl J. Friedrich, w klasycznym dziele The Age of the Baroque (1952), ściśle wiąże estetyczny styl baroku z powstaniem nowożytnego państwa, podobnie jak Arnold Hauser w The Social History of Art (1951). Zaś Virgilio Titone, w pracy La politica dell’eta barocca (1950), ukazuje zwiastujące nadejście Oświecenia elementy politycznej teorii XVII wieku. Barokowa nauka o państwie charakteryzuje się, jego zdaniem, matematyczno-abstrakcyjnym ujęciem fenomenów politycznych (rozwiniętym dalej przez oświeceniową myśl). Na tej podstawie przyjmuję w projekcie jako zasadne, stosowanie terminu „barok” do określenia charakterystycznego stylu uprawianej w XVII wieku filozofii i teorii politycznej.
Nowy porządek polityczny w Europie znajduje swoje uzasadnienie w koncepcji umowy społecznej, wymierzonej przeciwko doktrynie arystotelesowsko-tomistycznej. Z filozofii, która na miejscu Boga stawia porządek natury, wywodzą się koncepcje prawa naturalnego. Władza monarchy przestaje być przedłużeniem suwerennej władzy boskiej (Schmitt 2008; Skinner 1978). U Hobbesa za barokowy uznaje się moment, w którym następuje przejście od stanu wojny do stanu pokoju, od wielości jednostek do jednego ich reprezentanta, od stanu natury do stanu państwowego (Schmitt 2008; Angoulvent 1992). W tym kontekście pojęcie państwa pojawia się po raz pierwszy w nowoczesnym znaczeniu (Schmitt 2008; Ophir 2010; Skinner 2009).
W pracach poświęconych zarówno filozofii, jak i historii sztuki panuje ogólny konsenus, że dialektyka indywiduum i nieskończoności jest wszechobecna w baroku, stanowiąc jeden z najbardziej charakterystycznych elementów tej epoki (zob. Buci-Glucksmann 2013; Deleuze 1985). Jednoczesność tendencji do całościowego interpretowania świata i metafizycznego indywidualizmu jest widoczna (choć na różne sposoby) u myślicieli takich jak Pascal, Kartezjusz, Leibniz czy Spinoza. Jak wykazano, wiąże się z ówczesną sytuacją polityczno-społeczną i odkryciami nauki (Kołakowski 1965, 2018; Maravall 1986).
Spinoza prowadzi polemikę z Hobbesem zarówno na płaszczyźnie teorii politycznej, jak i metafizyki, zaś tak charakterystyczny dla baroku problem bezpośredniego stosunku indywiduum i nieskończoności urasta w jego pismach do rangi głównej osi organizującej myśl (Kołakowski 2018; Gebhardt 2011; Saviero 2001; Deleuze 2002). Szczególny sposób ujęcia tej relacji w ontologii politycznej pozwala mu odrzucić nie tylko koncepcję suwerennego monarchy, ale także umowę społeczną, czy podział na naturę i instytucję (Matheron 1969; Balibar 2009; Januszkiewicz 2021). Spinoza przeciwstawia się Hobbesowi gdy odmawia oddzielenia prawa naturalnego od rzeczywistej mocy. Twierdzi, że nieskończoność Boga wyraża się w każdej rzeczy jednostkowej jako moc pozwalająca jej oddziaływać. Niepotrzebny jest więc miecz suwerena, który gwarantowałby obowiązywalność naturalnego prawa in foro externo. Państwo, rozumiane jako stan uspołecznienia, jest zawsze obecne, bo tylko łącząc swoje moce, jednostki mogą utrzymać się w istnieniu (Januszkiewicz 2021; zob. Janik 2017).
Celem pierwszego etapu badań jest zatem ustalenie sposobu przejawiania się w myśli Spinozy barokowego kryzysu władzy suwerennej.
Zastąpienie feudalnego schematu wiążącego człowieka z boską nieskończonością przez szereg ciał pośredniczących modelem bezpośredniej relacji obywatela z władcą, czy Bogiem to moment narodzin porządku, w którym istnieją już tylko jednostki naprzeciw absolutnego państwa i nieskończoności świata. Stąd hipoteza, że w problemie indywiduum i nieskończoności u Spinozy wyraża się przeorganizowanie teologiczno-politycznego obrazu świata.
Celem drugiego etapu badań jest opracowanie Spinozjańskiej koncepcji państwa i władzy suwerennej w kontekście społeczno-politycznym oraz filozoficznym. Badaniami na tym etapie kierują pytania pomocnicze:
Co odwołania do Machiavellego i polemika z Hobbesem mówią o kontekście społeczno-politycznym, jakim go postrzega Spinoza? Pod jakimi względami Spinozjańska koncepcja państwa wpisuje się w dominujący w XVII wieku sposób myślenia o polityce, a w jakim sensie stanowi wobec niego alternatywę? Jak kryzys władzy suwerennej przejawia się w filozofii Spinozy, a w szczególności, jaki ma wpływ na jego teorię państwa i władzy?
W oparciu o istniejące opracowania przyjmuję, że nowoczesne pojęcie państwa stabilizuje swoje znaczenie dopiero w XVII wieku, przede wszystkim w myśli Hobbesa (Ophir 2010; Skinner 2009). Spinoza stosuje terminologię angielskiego filozofa, ale polemizuje z nim, przekształcając znaczenia pojęć (Lazzeri 1998; Janik 2017). W znacznej mierze bazuje przy tym na myśli Machiavellego, u którego brakuje pojęcia państwa i władzy suwerennej w nowoczesnym znaczeniu – włoskie stato odnosi się w jego pismach do kondycji i stanu władcy (Skinner 1981; Morfino 2018). Na tej podstawie przyjmuję, że Spinoza myśli o państwie i suwerenności w sposób różny od Hobbesa, i stawiam hipotezę, że jest to rozumienie bliższe Machiavellemu.
Celem trzeciego etapu badań jest autorska interpretacja myśli Spinozy na tle barokowego kryzysu, ze szczególnym uwzględnieniem problemu państwa i władzy suwerennej.
Na podstawie opracowań wskazujących na wpływ sytuacji społeczno-politycznej na filozofię Spinozy (Prokhovnik 2004; Negri 1991; Balibar 1997) stawiam hipotezę, że Spinozjańska ontologia polityczna, a w szczególności jego wizja państwa i władzy suwerennej jest jednocześnie wyrazem barokowego kryzysu, i konstruktywną propozycją jego przekroczenia.
CEL NAUKOWY
Głównym celem projektu jest wyznaczenie nowego kierunku interpretacji myśli Benedykta Spinozy, zarówno jeśli chodzi o wprowadzenie nowych ustaleń dotyczących jego myśli politycznej, jak i umiejscowienie jej w szerszym obiegu naukowym i poza-naukowym.
Celem planowanej w ramach projektu monografii jest prezentacja możliwie kompletnego stanu wiedzy o problemie państwa i władzy suwerennej w dziełach Spinozy na historycznym, i polityczno-społecznym tle epoki baroku. Przeprowadzone badania mogą posłużyć w przyszłości do uzupełnienia historii idei nowożytnego państwa, jak również stanowić istotny wkład do opracowań ujmujących barok jako zjawisko polityczne.
W celu jak najszerszego upowszechnienia wyników badań planowany jest także artykuł anglojęzyczny przeznaczony do publikacji w renomowanym międzynarodowym czasopiśmie.
Politycznym aspektom baroku nie poświęcono dotychczas żadnej sesji ani konferencji naukowej. Jednym z ważnych celów projektu jest zmiana tego stanu rzeczy. W świetle toczących się obecnie w polskiej humanistyce dyskusji wokół baroku (Olesik 2020; Nowak 2016; Lipszyc 2013), warto umożliwić badaczom z różnych ośrodków spotkanie prowadzące do wspólnej pracy nad nowatorskimi ujęciami tej epoki. Po konferencji przewidziany byłby tematyczny numer czasopisma „Civitas. Studia z filozofii polityki”.
Celem pośrednim projektu jest także opracowanie, przemyślenie i upowszechnienie w polskim obiegu teoretycznym francuskiej szkoły interpretacji Spinozy. Aby to osiągnąć, oprócz prezentowania wyników badań na konferencjach i w artykułach naukowych, zostaną przygotowane i opublikowane w wolnym dostępie tłumaczenia z języka francuskiego tekstów szczególnie istotnych dla tej tradycji.
