Kampania antysyjonistyczna 1967-1968: nowa synteza

English version

  • Niniejszy projekt ma na celu stworzenie nowej, kompleksowej i wieloperspektywicznej interpretacji „kampanii antysyjonistycznej”, którą komunistyczny rząd Polski prowadził w latach 1967-1968. Kampania ta składała się z antysemickiej propagandy w mediach, setek wieców i zebrań, których uczestnicy rytualnie potępiali domniemanych wrogów Polski i socjalizmu, i nękania osób określanych jako syjoniści. W pełnej skali rozwinęła się w reakcji na protesty studentów w marcu 1968 r., ale skrycie trwała już od czerwca 1967 r., kiedy to kontrowersje wokół rzekomych syjonistów wśród polskich Żydów, podsycane przez stronnicze raporty Służby Bezpieczeństwa, otworzyły konflikt wewnątrz komunistycznego przywództwa i pozwoliły na pełzającą czystkę w wojsku i mediach. Najbardziej agresywny etap kampanii trwał kilka miesięcy i przyniósł falę emigracji prawie połowy polskich Żydów i wielu Polaków żydowskiego pochodzenia, oraz załamanie się zorganizowanego życia żydowskiego w Polsce.

    Projekt ma zweryfikować i rozwinąć hipotezę, że kampania była połączeniem trzech elementów: odgórnej kampanii nienawiści (na wzór podobnych kampanii organizowanych wielokrotnie wcześniej, zwłaszcza w okresie stalinowskim) służącej kontr-mobilizacji przeciwko buntowi młodzieży; populistycznej tendencji w komunistycznym establishmencie, która kształtowała zarówno mobilizację mas, jak i wewnątrzpartyjną walkę między frakcjami; oraz erupcji oddolnych antyżydowskich uprzedzeń i resentymentów, które kampania rozpaliła i podsycała.

    Pierwszy element wymaga zbadania procesu decyzyjnego na najwyższym szczeblu, działań aparatu partyjnego, propagandowego i bezpieczeństwa oraz istniejących wcześniej wzorców takich kampanii. Drugi wymaga analizy treści narracji i obrazów wykorzystywanych w kampanii, w tym zwłaszcza pod kątem teorii populizmu. Trzeci składnik wymaga analizy kampanii jako masowego zjawiska społecznego, z wieloma uczestnikami działającymi z różnych motywacji, ale w szczególności z antyżydowskich uprzedzeń.

    Szerszy kontekst, który zostanie uwzględniony w projekcie, obejmuje konflikty międzypokoleniowe, widoczne w młodzieżowym buncie, ale również w partyjnej, państwowej i gospodarczej biurokracji, gdzie kohorta sfrustrowanych aparatczyków z zadowoleniem przyjęła kampanię jako sposób na otwarcie ścieżek awansu. Innym kontekstem są „globalne lata sześćdziesiąte”: jeśli nie możemy zrozumieć buntu polskiej młodzieży w oderwaniu od podobnych zjawisk w innych miejscach, powinniśmy również przyjrzeć się ponadnarodowym wymiarom kampanii jako reakcji na ten bunt i kulturowe niepokoje w szybko zmieniającym się świecie.

    Projekt ma na celu połączenie wiedzy faktograficznej zgromadzonej w ciągu ostatnich dwóch dekad w różnych badaniach nad polskim rokiem 1968, z nowymi teoriami komunistycznych rządów i społeczeństw, a także ze świeżym spojrzeniem na konkretne kluczowe wydarzenia kampanii, w celu stworzenia nowej, kompleksowej monografii kampanii. Taka analiza nie tylko przyniesie lepsze, bardziej zaawansowane i zniuansowane zrozumienie kampanii, ale powinna zaoferować wgląd w szersze kwestie natury poststalinowskiego reżimu „realnie istniejącego socjalizmu” i przeciwstawnych prób jego odnowy.

    Projekt jest finansowany przez Narodowe Centrum Nauki (grant nr 2021/41/B/HS3/00286)

  • Zespół:
    – prof. Dariusz Stola – kierownik
    – dr Andrzej Czyżewski
    – dr Magdalena Semczyszyn